Woensdag 19 september 2007 - Nikolai Rimski-Korsakov: ‘Vreugde’

De Russische componist Nikolai Rimski-Korsakov (1844 - 1908) staat bekend om zijn geweldig mooie orkestraties. Streng van vorm, rijk van inhoud. Iets van zijn adellijke afkomst en zijn fijnbesnaarde talent krijg je daarin te horen. Veel van zijn werken worden niet meer genoemd, maar zijn ‘Sheherazade’ is tot op de dag van vandaag zeer geliefd. Het is een symfonische suite en het werk heeft vier delen. Sheherazade is de naam van de vertelster van de verhalen uit Duizend en één nacht, de vrouw die haar leven moet redden door een sultan te bekoren met verhalen.

Twee plaatsen ken ik in de muziekgeschiedenis, die expliciet over vreugde gaan. De bekende ‘An die Freude’, de ode uit de negende symfonie van Beethoven, die hij als stokdove componist eigenhandig gedirigeerd heeft bij de première. En de tweede: het duet van de prins en de prinses uit Sheherazade van Rimsky-Korsakov.

Het derde deel van de suite van Rimsky-Korsakov (‘De prins en de prinses’) blijft me boeien, omdat het een verklanking is van ‘joie de vivre’, het tintelende gevoel van vreugde dat je leeft en dat er anderen zijn die instemmen. Het deel van de suite gaat over prins Aladdin en prinses Budur, de hoofdfiguren uit de verhalen uit Duizend en één nacht, de verhalen van Aladdin en de wonderlamp. Al die verhalen zitten barstensvol symboliek natuurlijk, maar de cyclus van Aladdin wordt gedreven door de thematiek van het verlangen. Sheherazade wist feilloos hoe ze de sultan moest leiden. Er komt een muzikale passage in voor, waarin snel en breeduit gemoduleerd wordt, gecombineerd met een crescendo, melodieën die uitwaaieren over een grote spanwijdte, alsof er een bloem open barst, vuurwerk aan een nachtelijke hemel. Dat expansieve vind ik een typisch kenmerk van vreugde, die bij een vervuld verlangen hoort. Verlangen overigens, dat nooit een einde kent. Vreugde en verlangen hebben met elkaar te maken. Lacan sprak van ‘jouissance’, waar het franse woord ‘jouer’ = spelen in zit. De muziek van de oude Russische meester brengt me in de sfeer van de ‘jouissance’.

En ik wil toch ook nog even melden, dat de bijbel dit fenomeen ook kent, het verband tussen vreugde en kracht, 'jousissance'. Het verhaal van Nehemia 8, 10: 'Wees niet bedroefd, want de vreugde die de HEER u geeft, is uw kracht.'

Ander (!) voorbeeld: de hoofdpersoon uit de roman van Marguerite Duras 'De Minnaar', de vrouw die bandeloze vreugde kent dat ze vrouw is.

En dan nu verder: Sheherazade van Nikolai Rimski-Korsakov
Het werk is een schitterend voorbeeld van oriëntalisme. In het 19de-eeuwse Rusland was het oriëntalisme een artistieke code voor de weergave van sensualiteit en verlangen.
Verlangen overheerst in de verhalen die Sheherazade vertelt aan de sultan, die haar na de huwelijksnacht wil doden. Duizend en één nachten lang houdt zij zijn verlangen naar haar levend, totdat hij zwicht en haar trouw belooft.

In "The Young Prince and Young Princess" identificeert de componist het eerste thema voor strijkers met de prins en het tweede voor solo fluit met de prinses. Het is de voorstelling van Aladdin en de mooie prinses Badur. De verbeelding van Rimsky-Korsakov gaat de vrije loop in het beschrijven van de rijke klanken en uitzichten van enkele oosterse paleizen.

Lees het hele verhaal van Aladdin en zijn prinses.

PS:
Nu heeft de vierde symfonie van R. Schumann me alweer op sleeptouw...