Zaterdag 15 september 2007 – Lamentate: ‘Klaag!’

Teksten uit het Johannes Evangelie en de sculptuur van beeldhouwer Anish Kapoor in Tate Gallery inspireren Arvo Pärt in recente orkestwerken, met name ‘Lamentate’. De chaotische explosie van geluid in het middengedeelte van het orkestwerk Credo (1968) verraadt dat Pärt niet altijd verstilling en reductie als belangrijkste ingrediënten in zijn muziek gebruikt heeft. In de jaren zestig paste hij net als veel Westerse componisten in die tijd atonaliteit, collagetechnieken en toeval toe. ‘Het kwaad’ dat het middendeel van het werk voor piano koor een orkest beheerst, illustreert in de woorden van Pärt ‘hoe een in oorsprong eenvoudig conflict op een catastrofe uitloopt’. De componist schrijft voor alle instrumenten in het middendeel in de partituur dikke zwarte strepen.
Het contrast met de transparante esthetiek van het meer dan dertig jaar later geschreven Lamentate (2002) voor piano en orkest is groot. Pärt liet zich inspireren door de sculptuur Marsyas van beeldhouwer Anish Kapoor. Hij schreef een ‘lamento’ in zijn woorden voor ‘diegenen die moeite hebben in het reine te komen met de pijn en hopeloosheid van deze wereld’. De componist beschrijft Lamentate niet als een typisch pianoconcert. Hij koos de piano om een sfeer van intimiteit en warmte te scheppen die niet langer anoniem of abstract lijkt, vergelijkbaar met de indruk die de sculptuur, ondanks zijn enorme afmetingen, op hem maakte.
Voor de eigenzinnige Russische pianist Alexander Lubimov, ondermeer bekend van CD-opnamen van de verstilde muziek van zijn landgenoot Valentin Silvestrov, is dit stuk een kolfje naar zijn hand.

In Principio ‘In den beginne was er het woord’. Deze eerste woorden van het Johannes evangelie illustreren op treffende wijze het compositieproces dat Pärt hanteert in composities die op religieus tekstmateriaal zijn gebaseerd. Hij gebruikt bij het componeren van de noten de tekst als startpunt. Kenmerkende eigenschappen van de taal als het aantal woorden per zin, of de structuur van de zinnen worden daarna in een muzikale structuur omgezet. De strenge, formele structuur die met deze werkwijze in het orkestwerk als Il Principio (2003) ontstaat, laat zien dat Pärt muzikaaltechnisch in veel opzichten dichter bij de muziek van Pierre Boulez staat dat bij de subjectieve en dramatische muziek van ‘nieuwere spirituele componisten als Gorecki en Kantsjeli, zoals Nora Pärt de echtgenote en musicologische coach van de componist wel eens gesteld heeft. Arvo Pärt: ‘De tak die uit de plant komt, is een long voor de plant. Dat is ademen. Dat is het bestaan zelf. Het is niet zo dat die plant dat zelf uitgevonden heeft en dat bewust doet, zodat wij dat kunnen bewonderen of kunnen gebruiken. De functie van de plant is inherent aan het bestaan, aan het leven van de plant. Zo is het ook met de symbiose tussen tekst en hoe het op muziek komt. Hoe het tot muziek wordt bij mij. Het is iets dat vanzelf gaat. Het is een levensvervulling.’

“Sublime voices … commanding collective voice” schreef de Los Angeles Times recentelijk. Al dertig lang trekt het van oorsprong Engelse Hilliard Ensemble over de wereld. Het is één van de weinige groepen met zowel een formidabele reputatie binnen de oude als de nieuwe muziek, vakmanschap en muzikaliteit zijn onovertroffen. In 1998 startte hun samenwerking met Arvo Pärt met de CD-opname van zijn Passio. Nadien is hun sterke band gebleven.
Als spiegel voor de stukken van Pärt fungeren de composities van Perotinus. De spirituele atmosfeer in de muziek van Perotinus sluit uitstekend aan bij de verstilling in Pärt’s vocale werken. De drie- en vierstemmige ‘organa’ in de muziek van deze Franse componist uit de 12e/13e eeuw zal niet zonder invloed zijn geweest op de ontwikkeling van Pärt’s kenmerkende polyfone tintinnabulli (=klok)techniek waarbij met de drieklank als basis, verschillende melodische stemmen zich tot elkaar verhouden in vaste intervallen.

De muziek en de sfeer van ‘Lamentate’ van Arvo Pärt. De delen:
1. Da Pacem Domine
2. Minacciando
3. Spietato
4. Fragile
5. Pregando
6. Solitudine-Stato D'Animo
7. Consolante
8. Stridendo
9. Lamentabile
10. Risolutamente
11. Fragile E Conciliante

Ik luister maar naar die muziek, trek me er stil mee terug in een hoek. Graag wil ik proberen om deze muziek te vertalen in een denkstijl. Pärt heeft het stuk geschreven naar aanleiding van zijn confrontatie met het kunstwerk in Tate Modern Galery. Voor Part was het oog in oog staan met dat kunstwerk een confrontatie met zijn eigen eindigheid. Het maakte veel los bij hem, onder meer dus de muziek van ‘Lamentate’: ‘Klaagt!’. Wat is klagen? Lamentare? Er zal vast al wel een fenomenologie van het klagen zijn.

Arvo Pärt: ‘De tak die uit de plant komt, is een long voor de plant. Dat is ademen. Dat is het bestaan zelf. Het is niet zo dat die plant dat zelf uitgevonden heeft en dat bewust doet, zodat wij dat kunnen bewonderen of kunnen gebruiken. De functie van de plant is inherent aan het bestaan, aan het leven van de plant. Zo is het ook met de symbiose tussen tekst en hoe het op muziek komt. Hoe het tot muziek wordt bij mij. Het is iets dat vanzelf gaat. Het is een levensvervulling.’